Kącik polskiego filmu: Dom zły (reż. W. Smarzowski, 2009)

Dom zły okazał się być taki jak przypuszczałam, mając w pamięci jego recenzje i opinie znajomych, którzy go oglądali. Czyli jaki? Mocny, przerażający, brutalny. Wstrząsający i dający do myślenia. To film, po którym czujesz się sponiewierany. Reżyser nie stosuje półśrodków – drugi po Weselu film Wojciecha Smarzowskiego to obraz naturalistyczny i surowy. Zero upiększania, zero optymizmu, zero nadziei. I jak tu o takim filmie napisać?

Akcja filmu rozgrywa się w dwóch planach czasowych. W roku 1982 milicyjna ekipa śledcza podczas wizji lokalnej stara się ustalić przebieg wydarzeń pewnej jesiennej nocy sprzed czterech lat, kiedy to w swoim gospodarstwie zginęło małżeństwo Dziabasów i ich syn. Jak doszło do zbrodni ma pomóc ustalić świadek tamtych zdarzeń, Edward Środoń. O tym, co się wydarzyło tej feralnej nocy dowiadujemy się wyłącznie z jego zeznań. Jest to sprytna manipulacja widzem – naturalną reakcją jest przyjęcie wersji Środonia za jedyną słuszną, zwłaszcza, że po prostu nie wygląda na kryminalistę a co więcej, widzieliśmy przed chwilą jak rozpaczał po nieszczęśliwej śmierci żony, więc w duchu mu współczujemy i może nawet już z nim sympatyzujemy. Tymczasem wśród scen rekonstruujących tamtą noc pojawiają się obrazy, które nieco tę pewność mogą zaburzać, bo sugerują, że Środoń nie jest zupełnie bez winy. Czy to tylko jego wyobraźnia , wspomnienia, celowe mylenie tropów? Reżyser chce w nas zasiać ziarno niepewności i niepokoju. „Prawda? Nie ma takiej” – te słowa padają w filmie bodaj trzykrotnie, zdaje się, że nie bez powodu. Czy to Środoń zabił Dziabasów? Czy to oni chcieli zabić jego, ale na skutek tragicznej pomyłki sami zginęli? Każdy wariant wydaje się możliwy, bo zarówno owdowiały zootechnik, który przybył do wsi by podjąć nową pracę, jak i nad wyraz gościnni małżonkowie mają doskonały motyw – pieniądze. Pomimo przyjęcia przez nas pewnych założeń na samym początku, do końca siedzimy jak na szpilkach, co jest dużym udziałem znakomitego montażu płynnie łączącego sceny z teraźniejszości z retrospektywą. Film oglądamy z zapartym tchem, bo sami znajdujemy się w środku śledztwa. W końcu któż z nas oglądając kryminał nie chce jako pierwszy dojść prawdy?

Jest więc Dom zły świetną zagadką kryminalną, ale odbierać go tylko jako kryminał to duże lekceważenie. Przede wszystkim jest to obraz tamtych czasów, czasów PRL-u, w którym śledztwo w sprawie brutalnego morderstwa jest tylko pretekstem, by się rozliczyć z przeszłością.

Dom zły to w pierwszym rzędzie udana próba pokazania jaki wpływ wywierała na ludzi komuna, doprowadzając do ich kompletnej degeneracji i ogólnego przyzwalania na zło. W tym celu do filmu został wprowadzony wątek rozgrywek między milicjantami, prokuratorem i Służbą Bezpieczeństwa. Porucznik (Bartłomiej Topa), właściwie jedyna całkowicie pozytywna postać filmu, odkrywa malwersacje jakich w PGR-ach dopuścili się miejscowi członkowie partii. Sprawę chce wydać, nie godzi się na jej zatuszowanie, skazując się tym samym na śmierć z rąk współpracowników. Tytułowy dom zły należy więc interpretować nie tyle jako dom Dziabasów, ile ówczesną Polskę samą w sobie. To miejsce, w którym rządzi pieniądz, niewygodne sprawy zamiata się pod dywan, a uczciwość jest tylko hasłem ze słownika. Alkohol w tej Polsce leje się strumieniami, bez niego nikt tu nie funkcjonuje. Z każdej strony wychyla się brud, smród i nędza. Ludzie skoncentrowani są na sobie, swoich interesach, celach, do których osiągnięcia nie cofną się przed niczym. Nie istnieje moralność ani szacunek dla drugiego człowieka. Ten film przynajmniej na chwilę wręcz odbiera wiarę w ludzi. Kochanowski pisał kiedyś o wsi wesołej i spokojnej. Wieś sportretowana przez Smarzowskiego jest jej zupełnym zaprzeczeniem. Tym bardziej smutne jest, że oglądając Dom zły pojawia się nieodparte wrażenie, że po dziś dzień naznaczeni jesteśmy piętnem opisywanych przez niego czasów.

Na koniec kilka słów o stronie technicznej tej opowieści, która jest równie ważna jak genialny scenariusz, autorstwa samego reżysera. Właściwie każdy element ociera tu się o perfekcję. Pierwsze co robi wrażenie to wspomniany już, nagrodzony licznymi nagrodami, montaż Pawła Laskowskiego, który właściwie decyduje o tym, że tę historię tak dobrze się ogląda. Dobre są też zdjęcia Krzysztofa Ptaka, a końcowa scena widziana z lotu ptaka nomen omen to majstersztyk przywodzący na myśl obrazy Petera Brueghla. Atmosferę niepokoju potęguje natomiast nieco psychodeliczna muzyka Mikołaja Trzaski. No i być może najważniejsza część składowa tej produkcji – aktorstwo. Smarzowski w Domu złym obsadził właściwie co najmniej połowę swojego Wesela i znów odniósł z nimi sukces. Marian Dziędziel, Kinga Preis, Bartłomiej Topa, Arkadiusz Jakubik – na ekranie są bohaterami z krwi i kości, ich postaci są przekonujące, zmuszają do zajęcia wobec nich jakiegoś stanowiska. Zwłaszcza Preis jak żadna inna aktorka pasuje do ról szwarnych, wiejskich kobiet z charakterem. Również drugi plan błyszczy – Robert Więckiewicz, Eryk Lubos, Sławomir Orzechowski – wszyscy grają z wyrazem, z charakterem. Razem ci wszyscy aktorzy tworzą jedną z lepszych obsad, jakie widziałam ostatnio w filmie. Nie ma tu nikogo, kto by odstawał poziomem od innych, ani nikogo, kto byłby źle obsadzony. Jedyne co było wręcz nieznośne w Domie… to fatalny dźwięk. Wytężanie słuchu, by móc usłyszeć dialogi jest dosyć męczące, a następujący po nich nagły wybuch głośnej muzyki czy zwyczajnych odgłosów zwyczajnie irytuje. To jednak przypadłość całej polskiej kinematografii ostatnich lat, z tego co obserwuję. Podobno to dlatego, że z oszczędności twórcy nagrywają dialogi nie w otoczeniu, w którym kręcą sceny, lecz później w studiu. Oczywiście to zwykle zdarza się w filmach, które nie są z góry przewidziane na sukces komercyjny – na dźwięk w komediach romantycznych i innych tego typu „superprodukcjach” na ogół się nie narzeka. Mam nadzieję, że polskim filmowcom jakoś uda się przezwyciężyć wszelkie problemy finansowe. Kłopoty z dźwiękiem naprawdę potrafią czasem odebrać radość z oglądania filmu, a nie każdy film jest tak dobry, jak Dom zły, którego liczne inne walory rekompensują tę jedną wadę.

Trudno polecać film, który jest tak prawdziwy w swej wymowie, że kojarzy się bardziej z reportażem lub historią z popularnego niegdyś programu 997. Dlatego uprzedzam, świadoma, że film straci teraz wielu widzów: to raczej historia dla ludzi o mocnych nerwach, którym nie przeszkadza duża ilość wulgaryzmów i przemocy na ekranie (nawet jeśli tak jak w tym wypadku jest jak najbardziej uzasadniona), dla tych którzy nie szukają tylko przyjemnej rozrywki czy silnych wzruszeń. Ale to też prawdziwa uczta kinomana. Film, który polski widz powinien znać nie tylko dlatego, że jest ważny dla nas tematycznie, ale też dlatego, że jest filmem, którym możemy się chwalić. Spokojnie można go stawiać w jednym szeregu z amerykańskimi produkcjami najlepszej klasy (Fincher i bracia Coen by się nim nie powstydzili).  Dom zły jest dowodem na to, że mamy w kraju przynajmniej jednego znakomitego reżysera, który wypracował sobie swój chyba już rozpoznawalny, unikalny styl (nie widziałam jeszcze Róży, ale myślę, że moje wyobrażenie na jej temat znając dwa poprzednie filmy Smarzowskiego okaże się słuszne). Kino autorskie uważam za najciekawsze co ma do zaproponowania kinematografia i cieszę się, że mogę polecać takie właśnie kino made in Poland.

Moja ocena to 9/10.

Na koniec i nie na temat: chciałam się podzielić moją radością z faktu, iż dostąpiłam zaszczytu zostania oficjalną recenzentką znanego Wam pewnie dobrze portalu książkowego Lubimy Czytać. Los jak widać każe mi  skupić swoje intelektualne wysiłki na ocenie książek, a nie filmów. Biorę to jednak na swoje barki i mam nadzieję zadaniu temu sprostać ;) Mam nadzieję, że już wkrótce będzie można przeczytać moje pierwsze teksty. A informuję o tym, żeby mieć czym usprawiedliwić ewentualny zastój blogowy, do którego jednakowoż postaram się nie dopuścić, bo z pisania o filmach, a tym bardziej z ich oglądania rezygnować nie zamierzam ;) 

I jeszcze jedno: chciałam polecić Waszej uwadze konkurs organizowany na blogu przynadziei. Ciekawa formuła, ciekawe nagrody, warto wziąć udział :) 


Och, i jeszcze coś: postanowiłam otagować jako "kącik polskiego filmu" wpisy poświęcone w całości polskim filmom (dosłownie trzy...), powstałe zanim narodziła się w mojej głowie ta idea.  Będzie łatwiej je znaleźć tym, którzy trafiają na mojego bloga, bo szukają "dobrego polskiego filmu", a jak wskazują statystyki, między innymi takie właśnie zapytania na niego prowadzą (co cieszy niezmiernie). 


I to już na pewno wszystko :) Pełnego kultury tygodnia Wam życzę ;)